Uit zijn jarenlange studie van het sociale gedrag van primaten, concludeerde Frans de Waal. dat onze naaste soortgenoten empathisch en altruïstisch kunnen zijn maar evengoed egoïstisch en agressief. Dat zit blijkbaar ingebakken in de soort. Het is echter de omgeving die bepaalt welk gedrag zich manifesteert. Het Hobbesiaanse dogma ‘homo homini lupus est’ werd zo voor de zoveelste maal onderuit gehaald, toch is ‘dog eat dog’ nog altijd het begin en einde van het neoliberale gebedenboek.
Onbeperkte competitiviteit en geïnstitutionaliseerde ongelijkheid resulteren in een destructieve spiraal van prestatiedruk, angst en stress aldus psychotherapeut Paul Verhaeghe. Het leidt tot verlies aan zelfbesef, machteloosheid en depressiviteit. Mentale stoornissen, sociale ellende, criminaliteit, drugs- en medicatiegebruik swingen dan de pan uit. Niet alleen bij de kansarmen, maar in alle lagen van de bevolking, zoals de epidemiologen Wilkinson en Picket reeds aantoonden. Hoe kan het neoliberale systeem dan toch zo succesvol zijn?
Dardot en Laval onderkennen in ‘The New Way of the World: On Neoliberal Society’ de rol van opvoeding, propaganda, manipulatie van de media en opiniemakers bij de verspreiding van het neoliberale dogma, maar externe disciplinering van lichaam en geest is onvoldoende als verklaring. Het individu moet ook subjectief meewerken aan zijn systemische inschakeling. Training in neoliberaal denken en handelen is ook in belangrijke mate zelf-training. De reality show van het laat kapitalisme dient er als fitness zaal. De maatschappij is er een onderneming van ondernemingen met het individu als zelf-ondernemer. In Nederland heet dat tegenwoordig de participatie-samenleving.
(Zelf)training in neoliberaal denken
Het nieuwe (neoliberale) subject wordt beschouwd als de bezitter van zichzelf als ‘menselijk kapitaal’. Dit kapitaal kan worden geaccumuleerd door middel van onafhankelijke keuzes op basis van een verantwoorde kosten en baten analyse. Het is tezelfdertijd een zelf gekozen en een opgelegd risico. Ook de bedelaar is zijn eigen onderneming.
Wat de ‘powers that be’ willen bereiken is dat het nieuwe subject zijn zelfrealisatie nastreeft, werk in dienst van een bedrijf als zijn eigen project beschouwt. Individuen moeten werken voor ondernemingen alsof het voor zichzelf was, zonder enige weerstand of afstand. Het individu als zijn eigen onderwerper.
Toch neemt de druk daarom niet af, werknemers worden voortdurend geëvalueerd. ‘Rank and yank’ is een van die meest gebruikte, maar dikwijls falende, evaluatiesystemen. Volgens dat systeem zouden 20% van de employees energiek en passioneel met hun job bezig zijn. ‘They make things happen’, zegt men. 70%, de grote massa, presteert goed maar het ontbreekt hen aan creativiteit. 10% is niet productief en moet dus ontslagen worden. Of het echt werkt is zeer de vraag. Het vervalsen van statistieken en werkverslagen was ook al legio in het voormalige Oostblok. Pogingen tot ‘mindcontrol’ hebben soms paradoxale effecten. Toch zijn er een pak grote bedrijven die dit systeem letterlijk toepassen en zo na elke golf van ontslagen hun beurskoers de hoogte in jagen.
In feite is het dus nog altijd de angst voor ontslag die dient als stok achter de deur. Dit lijkt misschien wat al te doorzichtig en men zou denken “niets nieuws onder de zon”. Maar nieuw is wel dat door werknemers om te turnen in concurrerende zelf-ondernemers er een kettingreactie ontstaat waardoor de onderlinge competitieve relaties telkens gereproduceerd worden. De werkplek wordt een plek waar de na-ijver en afgunst regeert.
Het oude ‘divide et impera’ wordt hier dus met verve toegepast. Maar om de schijn te redden organiseert men regelmatig teambuilding sessies. Hoe hypocriet kan men zijn? Ideaal in zo’n systeem voor de kapitalisten zou zijn dat niemand een vaste verloning krijgt. In moderne bedrijven is de verloning al tot het absurde gediversifieerd. Vandaag komt het in veel bedrijven ook voor dat werknemers niet van elkaar weten hoeveel ze verdienen. Kwestie van wat onderling wantrouwen te wekken.
Dardot en Laval waarschuwen ervoor dit louter te zien als een grote leugen:
“It would be a mistake to disparage this dimension of the entrepreneurial ethic as merely an imposture and a fraud. It is the ethic of our times (…) The ethics of the enterprise is more bellicose in kind; it extols combat, force, vigor, success. Thus, it makes work the privileged vehicle of self-realization: it is by succeeding professionally that one makes a “success” of one’s life.” (Dardot en Laval, ‘The New Way of the World: On Neoliberal Society’, Verso Books, p. 265)
De invloed van onze dagelijkse praktijk, ook al doet men daarin alsof, is niet te onderschatten. Soms wordt men ook de rol die men speelt. In alle geval hebben we weinig of geen grip op de omgevingsfactoren.
Spaz ohne Ende
Het neoliberale subject moet niet alleen altijd meer presteren, het moet er ook altijd meer van genieten. Niet alleen op het werk of in de sport, maar ook in bed geldt de prestatiedwang. Er is een blauw pilletje voor. Gedaan met de harmonie. De balans tussen werk en ontspanning bestaat niet meer, want werk is plezier en plezier is werk. Nooit rust, ook niet tijdens het genieten. De markt van het genot evolueert voortdurend. Weekend kranten en tijdschriften staan vol met al dat lekkers. De lat ligt hoog. Hoeveel mensen zouden zich die douceurtjes kunnen permitteren? Het lijken wel tantalus kwellingen.
Typisch ook voor de moderne ondernemingen is dat ze veelvuldig gebruik maken van krediet. Ook de individuele zelf-ondernemer wordt aangemoedigd dat te doen. Niet alleen schrikt hij er niet voor terug om diep in het rood te gaan bij de bank, hij put ook zichzelf uit. Hij bouwt slaaptekort na slaaptekort op, neemt risico’s allerhande tot hij crasht. Maar voor ‘burnout’ is er geen ‘bailout’.
Claire Fontaine, Orgasm Neon (female), 2009. Courtesy Gabriele Senn Galerie.
Maar het Internet is gratis. Facebook, Snap Chat, Twitter… zijn de kanalen van de nieuwe maar virtuele publieke ruimte. ‘Dort ist Spaz’. Daar is nog volk, denken we, maar in feite zijn we alleen maar met een stomme machine in de weer. De ander is ingebeeld. In een milde vorm van psychose communiceren we alleen nog maar met onszelf. Zo blijkt uit interviews van Ilana Gershon bij jonge adolescenten dat sommigen vonden “dat Facebook hen veranderde in angstige, jaloerse en spiedende persoonlijkheden, die ze helemaal niet wilden zijn.” Ze deden het dus zichzelf aan door op Facebook te zitten en velen zijn er dan ook vertrokken, waarna het fenomeen uiteindelijk verdween.
Op Internet vind je zo een hoop gratis diensten. De vraag is hoe gratis zijn die? Wie betaalt de villa van Erich Smith en Mark Zuckerberg. Wij natuurlijk, met onze aandacht, onze zoekgeschiedenis, onze persoonlijke data, onze diepste geheimen. En wat krijgen we in de plaats? Niets. Leegte. Rommel. Verlangen naar meer niets en meer leegte en meer rommel. De varkens op de boerderij krijgen ook gratis kost en inwoon. Maar daar staat wel iets tegenover.
No time for losers
De zelf-ondernemer is geboren om te slagen, om te winnen. Alain Ehrenberg stelt in ‘Le Culte de la performance’:
“Veel meer nog dan de geïdealiseerde CEO’s, is competitiesport het grote sociale theater met zijn moderne goden, halfgoden, en helden.”
Het neoliberalisme heeft het karakter van de sport veranderd. Prestatie is het codewoord. Ten koste van alles. Waarom zweeg bijna de voltallige journalistieke meute zolang over de doping praktijken van Lance Armstrong? Hij was een winnaar.
Ik kan best genieten van een spelletje voetbal, maar het is al dat gedoe er rond dat me ergert. De commentator die een orgasme veinst bij een doelpunt. De vergoelijking van een vuile ingreep als een ‘professionele fout’. Het opgeklopte sfeertje geschapen door marketing machines. Big money, maakt dat het spel geen spel meer is. Volgens Rinus Michels is het oorlog.” Waar is de olympische spreuk, “deelnemen is belangrijker dan winnen” gebleven? En dan hebben we het nog niet gehad over het neokolonianisme van de FIFA of de prestigedrang van de politici in Brazilië die liever geld steken in slechts eenmaal bruikbare voetbalstadia dan te investeren in degelijk onderwijs, gezondheidszorg voor iedereen en betaalbaar openbaar vervoer. De politie schiet op alles wat beweegt in de favellas, zelfs op kinderen.
Kinderen beschoten in de Favellas door de UMP
Sporters zijn het perfecte voorbeeld van de zelf-ondernemer: ze aarzelen niet zich te verkopen aan de hoogste bieder. Loyaliteit en trouw zijn bij hen ver te zoeken en ze onderhandelen keihard over hun soms schandalige vergoedingen die elke proportie missen.
“No time for losers,” zingen supporters van Manchester United. Maar wie is eigenlijk meestal de pineut, de ‘loser’? De gewone man in de straat toch. Ze hebben het dus over zichzelf, want de winnaars zijn de sterren op het veld. Kapitalisme pakt vooral goed uit voor 1% van de bevolking, maar de visie van Hayek is aantrekkelijk voor een grote groep ‘objectieve’ verliezers. Ongeveer zoals een loterij meer mensen aanspreekt dan er winnen.
Het neoliberale subject streeft, net als een kapitalistisch bedrijf, naar meerwaarde. Het moet steeds boven zichzelf uitstijgen, het schiet dus altijd te kort. Het doel is niet een stabiel zelf, maar een voorbij-het-zelf dat voortdurend terugwijkt, tot de uitputting nabij is. Maar we moeten onze status hoog houden en meedoen met elke gekte die zich aanbiedt.
De psychologische gevolgen van een ethiek die de fout van elke mislukking bij het individu legt dat zich niet snel genoeg wist aan te passen, leidt tot demoralisering, erosie van de persoonlijkheid en depressie. Het individu blijft enkel nog over als object.
nie pleuen 
Reblogged this on De Voorstad groeit.
Dit gedeelte werd uit de oorspronkelijke tekst genomen wegens onduidelijkheid:
—- van af hier
Radicaal egoïsme, neoliberalisme en fascisme
Max Stirner (1806-1856) pleitte voor een absoluut egoïsme: mijn ego is voor mij de enige realiteit en de enige waarde, en door dat te bevestigen ben ik gewoon mezelf. Alle universele waarden en idealen (God, vooruitgang, menselijkheid, enz..) zijn me vreemd, ik hou mij daar niet mee bezig:
“Man, your head is haunted … You imagine great things, and depict to yourself a whole world of gods that has an existence for you, a spirit realm to which you suppose yourself to be called, an ideal that beckons you.” The Ego and its own (Max Stirner, Cambridge University Press, 1995, p. 43).
Het individu als zijn eigen onderwerper.
Op het eerste gezicht moedigt zo’n filosofie individualisme en misschien zelfs anarchisme aan. Sommige anarchisten werden dan ook door de geschriften van Stirner geïnspireerd in de jaren 1890 en daarna. Maar, vreemd genoeg, inspireerden Stirners ideeën ook diverse Duitse proto-fascistische groepen.
Leszek Kolakowski probeerde deze schijnbare paradox te duiden in 1976, op een moment dat de belangrijkste bedreiging voor de liberale democratie voor velen van links leek te komen. Vandaag, wanneer extreem rechts terug een prominente plaats in het politieke landschap heeft ingenomen, zijn Kolakowskis reflecties belangrijker ooit.
“Op het eerste gezicht lijkt het totalitaire Nazi-gedachtegoed tegengesteld aan Stirner’s radikaal individualisme. Maar fascisme was bovenal een poging om de historisch gegroeide sociale verbindingen te vervangen door artificiële banden tussen individuen die op basis van een absoluut egoïsme trouw zworen aan de staat. De fascistische pedagogie koppelde asociaal egoïsme en onbetwistbaar conformisme aan elkaar. Dit laatste stond ervoor borg dat het individu een niche in het systeem kon innemen.”
“Stirner’s filosofie heeft geen problemen met het conformisme, het heeft enkel bezwaar tegen de onderwerping van het Ego aan gelijk welk hoger principe: de egoist heeft de vrijheid de wereld in eigenbelang te manipuleren als het hem dat beter uitkomt. Zijn ‘rebellie’ kan de vorm krijgen van uiterste onderworpenheid als dat in zijn belang is; hij moet zich vooral niet gebonden voelen aan door ‘algemene’ humanitaire waarden of mythes. Het totalitaire ideaal van een kazerne maatschappij, waar alle historische banden geëlemineerd zijn komt perfect overeen met de principes van Stirner; de egoïst moet van nature bereid zijn om onder elke vlag te strijden als hem dat het best uitkomt.” (Leszek Kolakowski, Main currents of Marxism, W.W. Norton, 2005, pp.137-138)
We kunnen ons de vraag stellen of radicaal neoliberalisme met een democratisch masker niet het fascisme is van de 21ste eeuw. De democratie van partijen als de PVV, VB en N-VA zijn een voorbeeld van de meest beperkte vorm van democratie: het schumpeteriaans model. Elitair en minimaal met de nadruk op competitiviteit en turn-over.
De essentie van democratie, letterlijk uit het Grieks vertaald, volksheerschappij, is er volledig uit verdwenen. Enkel het direct voor het eigenbelang bruikbare wordt eruit gepikt. Zo misbruikt Wilders de ‘vrije meningsuiting’ om ganse bevolkingsgroepen weg te zetten. En N-VA-er Jan Jambon… die gebruikt zelfs zijn burgemeesterschap om armen in de derde wereld te schofferen. Hij is inderdaad democratisch verkozen, maar daar houdt het op.
Toch mist men doel en is het naïef het neoliberalisme te bestempelen als een fascistisch politiek systeem, ondanks de gemeenschappelijke ideologische basis. Waar de twee systemen wel convergeren is bij de efficiënte controle van 99 procent van de bevolking waardoor elk verzet in de kiem wordt gesmoord. Het neoliberalisme heeft daarbij twee extra paarden van stal gehaald: de privatisering van de publieke ruimte en de inschakeling van alomtegenwoordige nieuwe technologieën. Internet, sociale media en camerabewaking degraderen de Stasi tot amateurs. Behalve in de opkomende economieën is repressie overbodig geworden.
Deregulering, controle van de markt en controle van de burgers zijn wapenfeiten van de klassieke politieke partijen. Aangezien extreem rechtse partijen maar zelden deelgenomen hebben aan de politieke macht, kan je dat niet op hun conto schrijven, het is ‘the enemy within’ die we moeten aanpakken.
— tot hier